ΣΤΕΡΓΙΟΣ ΣΤΑΜΟΣ
Difficult Conversations

Οι αδιήγητες ιστορίες, οι διαλογικοί λαβύρινθοι, το συλλογικό βάσανο και τα προσωπικά βιώματα συνυπάρχουν αρμονικά στο έργο του Στέργιου Στάμου. Μαθητής και άξιος συνεχιστής του Βαγγέλη Δημητρέα, ο Στάμος δείχνει ιδιαίτερη ευαισθησία απέναντι στα φλέγοντα κοινωνικοπολιτικά ζητήματα του καιρού μας, όπως είναι η οικονομική κρίση, το προσφυγικό, η ανθρωπιστική καταστροφή και οι θανάσιμες συνέπειες -οι συμφορές- του πολέμου, εν προκειμένω του συριακού εμφυλίου και της ρωσοουκρανικής σύγκρουσης. Αποφεύγοντας την επανάληψη, την καταγγελτική διάθεση και τον διδακτισμό, ο καλλιτέχνης εστιάζει στην υπαρξιακή αφύπνιση. Η ζωγραφική και οι γλυπτικές εγκαταστάσεις του είναι αποτέλεσμα μιας εξπρεσιονιστικής γραφής στον χώρο και στον χρόνο. Τα έργα του Στάμου είναι οχήματα πηγαίας έκφρασης που μεταφέρουν φιλοσοφικές έννοιες, κωδικοποιημένα μηνύματα, δυσανάγνωστες φράσεις, συμπτυγμένες λέξεις και εμπειρίες, μια γλώσσα βιωμένη όσο και αποδομημένη.

Στην πρώτη του ατομική έκθεση στη Roma Gallery, ο Στάμος παρουσιάζει μια νέα σειρά ζωγραφικών και γλυπτικών έργων τα οποία σχετίζονται άμεσα με τις εκθέσεις-ενότητες «Αναδομήσεις» (2021) και «Γόρδιοι δεσμοί» (2019-20). Όπως αφήνει να εννοηθεί ο τίτλος «Difficult Conversations», η έκθεση περιλαμβάνει έργα που προτείνουν και αναζητούν τη λύση μέσω ενός δύσκολου διαλόγου, μέσω μιας βαθιάς και ουσιαστικής επικοινωνίας που συγκρούεται με τη σκληρή πραγματικότητα. Μολονότι εκκινούν από το χάος και τη συντριβή, από τα χαλάσματα μιας βομβαρδισμένης πόλης και τα σπαράγματα της καταπονημένης μνήμης, οι πίνακες και τα γλυπτά του Στάμου βασίζονται στην ιδέα της αναδόμησης, της νέας μορφής που προκύπτει από τη φαινομενικά νεκρή ύλη (στραπατσαρισμένοι σωλήνες, λυγισμένες ράβδοι και θραύσματα τσιμέντου), με τον ίδιο τρόπο που μέσα από τα συντρίμμια γεννιέται η ζωή. Αυτή η απροσδόκητα αισιόδοξη εικαστική πρόταση καλεί τους θεατές σε μια ήρεμη συμφιλίωση με τον θάνατο, την τραγωδία και την καταστροφή. 

Τα έργα του Στάμου μάς παραπέμπουν στον δύστηνο άγγελο της Ιστορίας, ο οποίος, έχοντας στραμμένο το πρόσωπο προς το παρελθόν, βλέπει «μια μοναδική καταστροφή που σωρεύει ακατάπαυστα ερείπια επί ερειπίων και του τα ρίχνει στα πόδια». Παρομοίως, η γλυπτική του Στάμου συνδιαλέγεται με τα συντρίμμια της Ιστορίας, με ό,τι αφήνει πίσω του ο αλληλοσπαραγμός που οδηγεί στον εκτοπισμό των ανθρώπων και στην ερήμωση των πόλεων. Όπως ο άγγελος του Walter Benjamin «θα ήθελε να σταθεί, ν’ αναστήσει τους νεκρούς και να επανενώσει τα συντρίμμια», έτσι και ο Στάμος, με μια διάθεση αναγέννησης και αισιοδοξίας, μεταμορφώνει τα υλικά -τις εικόνες- καταστροφής βομβαρδισμένων κτιρίων. Στα γλυπτά του τα ενσωματωμένα σίδερα που χάσκουν από κομμάτια μπετόν αποκτούν παραδόξως χάρη, μια εκλεπτυσμένη κομψότητα – δεν είναι τυχαίο ότι ο καλλιτέχνης χρησιμοποιεί τη λέξη «άνθος» για να ονοματίσει ένα από αυτά τα γλυπτά που μοιάζουν με λυγισμένες αναμονές. Άλλες φορές οι τίτλοι υποδηλώνουν την ανάγκη για φροντίδα και τρυφερότητα («Ζευγάρι-αγκαλιά») ή την εμπόλεμη κατάσταση («Γραμμές σύγκρουσης») στην οποία αναφέρονται οι αφαιρετικές κατασκευές του. Εδώ η αναδόμηση, η δημιουργία της μορφής, συντελείται αθόρυβα και αποτελεσματικά, με σύμμαχο τον χρόνο και την κίνηση, μέσα από απαιτούμενες διακοπές και επανεκκινήσεις. 

Στο «Αναλόγιο δύσκολων ομιλιών», από το οποίο προέκυψε ο τίτλος της έκθεσης «Difficult Conversations», ο Στάμος συνοψίζει μεστά την αισθητική του προσέγγιση. «Είναι ένα πολιτικό έργο, όπου οι ομιλούντες είναι υποχρεωμένοι να παραδεχτούν ή να “διαψεύσουν” αστοχίες, πολιτικές πιέσεις, επιλογές που έχουν άμεσο αντίκτυπο στις ζωές μας» επισημαίνει ο καλλιτέχνης για το συγκεκριμένο γλυπτό. Πράγματι, θα μπορούσαμε να φανταστούμε πραγματικούς πολιτικούς, ομιλούντα κεφάλια, να στέκονται μπροστά στο παράξενο πόντιουμ του Στάμου και να ρητορεύουν ακατάπαυστα. Που σημαίνει ότι αυτή η συναρμογή από διάφορα μεταλλικά μέρη, που συνδυάζεται με το ψυχρό φως μιας λάμπας φθορισμού, έχει και χρηστική λειτουργία. Ο καλλιτέχνης προσκαλεί έτσι τους θεατές να γίνουν performers εκφέροντας «δύσκολες ομιλίες», δηλαδή ιδέες που ξεβολεύουν και μπορούν να φέρουν τους ίδιους σε δύσκολη θέση και τους άλλους σε αμηχανία, αξιοποιώντας τις απρόσμενες δυνατότητες που προσφέρει αυτό το ασυνήθιστο αναλόγιο.

Καλλιτέχνης με ευαίσθητες κεραίες, ο Στάμος δημιουργεί έργα που σχολιάζουν τη σύγχρονη πραγματικότητα, τις κοινωνικοπολιτικές αναταράξεις της εποχής μας. Ένα από τα γλυπτά του αναφέρεται στη ρωσοουκρανική διαμάχη για το φυσικό αέριο, η οποία απειλεί την παροχή στην Ευρώπη επηρεάζοντας άμεσα τις ζωές εκατομμυρίων ανθρώπων. Αυτή η διαμάχη -άλλος ένας γόρδιος δεσμός- αντικατοπτρίζεται και στα μορφολογικά χαρακτηριστικά του έργου, το οποίο αποτελείται από έναν κίτρινο σωλήνα σήμανσης φυσικού αερίου με τσιμεντένια βάση, ένα τμήμα μεταλλικού κρεβατιού βαμμένο με πράσινο χρώμα και, στο πάνω μέρος της σύνθεσης, ένα μπλε στοιχείο με φως, που αντιπροσωπεύει την ανθρώπινη ψυχή. Από την άλλη, σε έργα όπως το «CARPE DIEM QUAM MINIMUM CREDULA POSTERO», που μεταφέρει σε γλυπτική μορφή τη γνωστή φράση του λυρικού ποιητή Οράτιου («Άδραξε τη μέρα και δείξε όσο το δυνατόν λιγότερη εμπιστοσύνη στο αύριο»), ο Στάμος στοχάζεται πάνω σε κρίσιμα και διαχρονικά υπαρξιακά ζητήματα. Το γλυπτό μορφοποιείται από το σχήμα των 34 γραμμάτων της φράσης, τα οποία τοποθετούνται το ένα πάνω στο άλλο δημιουργώντας μια στήλη με κενά, ένα τοτέμ. Όπως εύστοχα παρατηρεί ο καλλιτέχνης, παρότι η φράση είναι δυσανάγνωστη, η πληροφορία, το νόημα-μήνυμα της φράσης εξακολουθεί να υπάρχει. «Δεν έχει σημασία η ανάγνωση, όσο η επιλογή. Η γραφή λειτουργεί και σχεδιαστικά, σαν φόρμα, είναι μέρος του σχεδίου, της εγκατάστασης» συμπληρώνει ο Στάμος.

Η γραφή κυριαρχεί και στα ζωγραφικά έργα του καλλιτέχνη, τα οποία έχουν κοινές εννοιολογικές αφετηρίες με τη γλυπτική του, ενώ ταυτόχρονα φανερώνουν τις αφηρημένες εξπρεσιονιστικές καταβολές τους. Εδώ η παρουσία του ανθρώπου υπονοείται από το στοιχείο της γραφής, μιας γραφής κρυπτικής, που εμπεριέχει συμπυκνωμένα μηνύματα, προσευχές ενός θλιμμένου μάρτυρα αδικιών και αστοχιών, ο οποίος εκφράζει με αυτόν τον τρόπο το παράπονο και την αγωνία του («and let my cry come unto thee» / «και ας έρθει η κραυγή μου σε σένα» διαβάζουμε σε έναν πίνακα). Παλιά χειρόγραφα και μαθητολόγια, φράσεις από την «Ασκητική» του Νίκου Καζαντζάκη, σε συνδυασμό με σημειώσεις του καλλιτέχνη για το νόημα της ύπαρξής μας, χρησιμοποιούνται εδώ ως υπόστρωμα. Στην ουσία, πρόκειται για παλιότερα έργα ζωγραφικής τα οποία ξαναδουλεύτηκαν με νέα ψυχολογική διάθεση και στοχευμένη πρόθεση. «Οι νέες προσθήκες έχουν να κάνουν τις περισσότερες φορές με γόρδιους δεσμούς που λύνονται. Ακολουθούν το αισιόδοξο σκεπτικό των “Αναδομήσεων”, όπου συμβολικά αρχίζουν να λύνονται προβλήματα και αγκυλώσεις. Αρκετά από τα έργα εκκινούν και από προσωπικά μου βιώματα» αποκαλύπτει ο Στάμος. Στα ίχνη γραφής που κατακλύζουν τους πίνακές του, ο θεατής καλείται να εντοπίσει απορίες και αναπάντητα ερωτήματα (ποια είναι άραγε αυτά τα βιώματα στα οποία αναφέρεται ο καλλιτέχνης;), ή αλλιώς «λεπτομέρειες κοινότυπες με μια ροπή να γίνουν συγκλονιστικές».

Όπως προδίδει ο τίτλος «Difficult Conversations», ο διάλογος πάνω σε ερείπια, πάνω στα συντρίμμια της ιστορικής πραγματικότητας, δεν είναι καθόλου εύκολος. Ωστόσο, τα έργα της έκθεσης υπαινίσσονται ότι το να αντιμετωπίζεις -και να μην αποφεύγεις τις- δύσκολες συζητήσεις είναι κάτι θετικό, μπορεί να οδηγήσει στη λυτρωτική λύση. Και εδώ -μέσα σε αυτόν τον τίτλο- ενυπάρχει η έννοια του δυσεπίλυτου γόρδιου δεσμού, της Ελλάδας, της Ευρώπης, της ειρήνης, του πολέμου, της κρίσης, και ούτω καθεξής. Σε κρίσιμες στιγμές, σε καιρούς κρίσης, η τέχνη του Στέργιου Στάμου επισημαίνει την επιτακτική ανάγκη να συζητάμε ανοικτά για τα θέματα που έχουν σημασία και μας προβληματίζουν, να μην στρουθοκαμηλίζουμε μπροστά στις δυσκολίες και να βλέπουμε πάντα το ποτήρι μισογεμάτο.

Χριστόφορος Μαρίνος
Ιστορικός της τέχνης και επιμελητής